Yıldız Sistemleri, Kümeleri

Yıldız Sistemleri

Çoklu yıldız sistemleri ikili yıldızlardan, yıldız kümelerine kadar değişen biçimlerde olabilir. İkili yıldızlar üç ana tipin herhangi birindendir: Optik (ya da görünür), fiziksel ve çift. Optik ikililer, Dünya’dan bakıldığında hemen hemen aynı bakış doğrultusunda yer alan ve bu yüzden aralarındaki yüzlerce ışık yıllık uzaklığa karşın gökte birbirine çok yakınmış gibi görünen iki yıldızdan oluşur. Fiziksel ikililer ise uzayda gerçekten birbirine yakın olan yıldızlardır. Ama bunlar, karşılıklı kütleçekiminin etkisiyle birbirine bağlanmış olan ve ortak kütle merkezinin çevresinde dolanan çift yıldızlarkadar birbirlerine yakın değildir. Çoklu yıldız sistemlerinin iyi bir örneği, Çalgı takımyıldızındaki parlak yıldız Vega’nın yakınında yer alan Epsilon Çalgı’dır (Epsilon Lyrae). Bu sistem iki çiftyıldızdan oluşur.

Değişen Yıldızlar

Çok sayıda yıldızın parlaklığının değiştiği görülür. Bunlara değişen yıldız denir. Parlaklık değişimi yıldızın yapısal özelliklerinden ya da dış etmenlerden kaynaklanabilir. Yapısal özellikler, yıldızın içinde gerçekleşen nükleer tepkimelere ve atmosfer koşullarına bağlı olabilir. En önemli dış etmen ise, yıldızın başka yıldızlar ya da gaz ve toz bulutları gibi çeşitli gökcisimleri tarafından örtülmesidir (tutulum). Yapısal Özellikleri nedeniyle parlaklığı değişen yıldızların pek çok farklı tipi vardır; bunlar içinde en iyi tanınanı ise Sefeitler’rîir (Şefe tipi değişen yıldızlar). İlk Sefeit’i 1784′te İngiliz astronom John Goodricke ortaya çıkardı. Şefe takımyıldızının delta yıldızı (Delta Cephei) olarak tanımlanan bu yıldızın kadri 5,37 günlük bir dönemde 3,6 ile 4,3 arasında değişir. Sefeitler’in gerçek parlaklıkları (mutlak kadirleri) ile değişme dönemleri arasında kesin bir bağlantının bulunduğu saptarımıştır. 1912′de ABD’li astronom Henrietta Leavitt, bir değişen yıldızın değişme dönemi ne kadar uzunsa, yıldızın da o ölçüde parlak olduğunu ortaya çıkardı. Yani çeşitli gökcisimlerinin uzaklıklarını tam olarak bulabilmek için Sefeitler’den yararlanılabilirdi; çünkü, değişme döneminin belirlenmesiyle mutlak kadirler saptanabilirdi. Mutlak kadirlerin görünür kadirlerle karşılaştırılması yoluyla da yıldızların uzaklığı bulunabilirdi. Başka gökadalarda varlığı saptanan Sefeitler’den, bu gökadaların uzaklığını bulmakta yararlanılabilmektedir. Dış etkilerle parlaklığı değişen yıldızların en tanınmışları, Umacı (Algol) tipi değişen yıldızlardır. Perse takımyıldızının ikinci en parlak yıldızı olan Umacı, örten çiftyıldız olarak tanımlanan türden bir çiftyıldızdır ve birbirlerinin çevresinde dolanan iki ayrı yıldızdan oluşur. Bunların yörünge düzlemi ile Dünya’nın konumu çakıştığı için, Dünya’dan bakıldığında bu iki yıldızdan her biri düzenli aralıklarla yoldaşı tarafından örtülüyormuş ya da bir başka deyişle tutulmaya uğruyormuş gibi görünür. Umacı’daki yıldızlardan biri ötekinden çok daha parlaktır. Sonuç olarak, daha soluk olanı daha parlak olan yoldaşının önünden geçtiği zaman Umacı’nın parlaklığı önemli ölçüde azalır. Soluk olanı tutulmaya uğradığı (parlak yoldaşınca örtüldüğü) zaman, parlaklık azalması çok daha az olur. Bu tip düzenli değişen yıldızlara ek olarak, kesin biçimde tanımlanabilecek herhangi bir değişme dönemi bulunmayan, düzensiz değişen yıldızlar ve parlaklıkları birdenbire ve hızla artan, sonra da yavaş yavaş solarak normale dönen sıcak yıldızlar olan novalar da vardır.

Yıldız Kümeleri

Pek çok yıldız, küme olarak adlandırılan yıldız grubunun ya da topluluğunun üyesidir. Açık yıldız kümeleri bizim gökadamızın sarmal kollarına saçılmış olarak bulunan yıldızların oluşturduğu görece gevşek yığışımlardır. Küresel yıldız kümeleri Samanyolu’nun ana düzlemi dışında bulunurlar ve adlarından da anlaşılabileceği gibi dev küreler biçimindeki yıldız topluluklarıdır. Açık kümeler genellikle Samanyolu’nun sarmal kollarında oluşmakta olan türden genç, sıcak, mavi beyaz yıldızları içerir. Astronomlar bu genç yıldızları Öbek I olarak adlandırılan bir grup içinde sayarlar. Açık kümelerde 20 ile birkaç bin arasında değişen sayıda yıldız olabilir. Küresel kümeler çok daha büyüktür ve bunlar, büyük çoğunluğunu Öbek II’ye giren yaşlı, kırmızı devlerin oluşturduğu on binlerce güneş içerirler. Açık kümeler bizim gökadamızın çekirdeği çevresinde, kabaca dairesel yörüngeler üzerinde, küresel kümeler ise aynı çekirdek çevresinde oldukça dışmerkezli eliptik yörüngeler üzerinde dolanır. Boğa takımyıldızındaki Ülker gibi çok sayıda açık kümenin, o kümenin oluşmasına yol açan gaz bulutunun kalıntılarını da içerdiği görülebilir. Küresel kümelerde ise tam tersine, bu türden ya çok az madde vardır ya da hiç yoktur. Türünü en iyi temsil eden küresel küme Erboğa takımyıldızındaki Omega Erboğa’dır (Omega Centauri). Başka gökadalarda da hem açık, hem de küresel kümelerin varlığı saptarımıştır.