Artuklular

Bu beyliğin kurucuları, Oğuzların Kayı boyundan ve Alp Arslan’ın komutanlarından olan Artuk Bey’in oğullarıdır. 1101’de Anadolu’nun güneydoğusundaki Hısn Keyfa (bugünkü Hasankeyf), Mardin ve Harput yöresinde üç ayrı devletçik halinde örgütlenen Artuklular 1409’a kadar varlığını sürdürmüştür.

Hısn Keyfa Kolu (1101-1232). Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, hizmetlerine karşılık Artuk Bey’e Filistin topraklarını vermişti. Ama Artuklu ailesi Fatımiler’in ve Haçlılar’ın saldırıları karşısında bu topraklarda barınamayınca, Artuk Bey’in oğullarından Sökmen, Hısn Keyfa, Mardin, Harput, Palu ve Siirt yöresini ele geçirerek Artuklular’ın Hısn Keyfa kolunu kurdu. Selçuklular ve Eyyubiler ile birçok kez savaşan, dönem dönem Anadolu Selçukluları’na ve Eyyubiler’e bağlanan bu beylik 1232’de Eyyubiler’ce ortadan kaldırıldı.

Mardin Kolu (1108-1409). Artuk Bey’in oğlu İl-Gazi, kardeşi Sökmen’in oğlunu yenerek Mardin’i ele geçirdi ve bu yörede kendi beyliğini ilan etti. 1118’de, sonradan beyliğin başkenti olacak Diyarbakır’ı topraklarına kattı; ertesi yıl da Halep’e yaklaşan Haçlılar’ı bozguna uğrattı. Harezmşahlar’a ve Anadolu Selçukluları’na bağlı olarak 200 yıl daha varlığını sürdüren bu beylik 1409’da Karakoyunlular tarafından yıkıldı.

Harput Kolu (1185-1234). Harput ve çevresinde kurulan bu beyliğe 1234’te Anadolu Selçukluları son verdi.
Birinci dönem beyliklerin en uzun ömürlülerinden biri olan Artuklular özellikle Mardin, Diyarbakır, Silvan ve Hasankeyf’te günümüze kadar ulaşan değerli mimarlık yapıtları bırakmışlardır.